آموزش نماز به کودکان در آیات قرآن و روایات اسلامی

قران مجید به یادگیری و آموزش به طور اعم و یادگیری و آموزش نماز به طور اخص،اهمیت بسیار داده است. اهمیت یادگیری از دیدگاه قرآن به اندازه‏ای است که در اولین‏ سوره‏ای که بر پیامبر نازل می‏شود به مسئلهء یاددادن و آموزش‏ اشاره شده و از خواندن و نوشتن و یادگیری به عنوان ابزارهایی‏ برای پرورش و رساندن انسان به کرامت یاد گردیده است. (بی‏ریا و همکاران،1375)
خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(ص)می‏فرماید: «و امراهلک بالصلوة و اصطبر علیها» ،یعنی خانوادهء خود را به نماز فرمان بده و بر انجام آن شکیبا باش.(سورهء طه،آیهء 123) حضرت ابراهیم(ع)در دعاهای خود می‏فرمایند: «پروردگارا،مرا برپا کنندهء نماز قرار ده،و از فرزندانم(نیز چنین‏ فرما)،پروردگارا دعای مرا بپذیر!(سورهء ابراهیم،آیهء 40)
حضرت لقمان به پسرشان می‏فرمایند:پسرم!نماز را برپادار،و امربه‏ معروف و نهی‏ازمنکر کن،و در برابر مصائبی‏ که بر تو می‏رسد با استقامت و شکیبا باش که این از کارهای‏ مهم و اساسی است.(سورهء لقمان،آیهء 17) در جای دیگر،حضرت لقمان به فرزندشان می‏فرمایند: «فرزند عزیزم!مبادا خروس از تو هشیارتر و به اوقات نماز از تو مراقب‏تر باشد.آیا نمی‏بینی که به هنگام هر نماز،رسیدن وقت‏ آن را اعلام می‏کند و سحرگاهان به آوای بلند ندا سرمی‏دهد،در حالی که تو در خوابی؟»(عزیزی،1379،ج 2،ص 186). حضرت علی(ع)می‏فرمایند:«نماز را به فرزندانتان‏ بیاموزید.»(عزیزی،ج 2،ص 107)
در روایات اسلامی آمده است هرگاه معلم به کودکی بگوید که بگو بسم اللّه الرحمن الرحیم و کودک بگوید،خداوندا یک‏ فرمان رهایی از دوزخ برای کودک و یکی برای والدین او و یکی‏ برای معلم وی می‏نویسد.(دیلمی،1378). امام باقر(ع)از قول رسول اکرم(ص)می‏فرمایند:«اسالم آیین محکم و استوار الهی‏ است و دین سهل و خالی از مشقت است.با مدارا در آن قدم بردارید و عبادت خدا را بر بندگان خدا تحمیل نکنید و همانند سواری نباشید که مرکب خود را خسته و فرسوده می‏کند و در نتیجه نه راه سفر را پیموده و نه مرکبش سالم مانده است.»

پیاکبر اکرم روزی با گروهی از کودکان روبه‏ رو شدند و فرمودند:«وای بر احوال فرزندان آخر الزمان از دست‏ پدارنشان.»از حضرت سؤال کردند:«یا رسول اللّه از دست‏ پدران مشرکشان؟»فرمودند:«نه از دست پدران مؤمن و مسلمانشان.زیرا چیزی از واجبات و فرائض را به فرزندانشان‏ نمی‏آموزند و اگر فرزند شخصا برای یادگیری احکام اقدام کرد او را از این کار باز می‏دارند و به بهرهء بسار اندکی از دنیا برای‏ آن‏ها راضی می‏شوند.»آن گاه پیامبر می‏فرمایند:«من از آن‏ها بیزارم و آن‏ها نیز از من بیزارند.(راشدی،1378)

حضرت علی(ع)می‏فرمایند:«نماز را به فرزندانتان‏ بیاموزید.»(نعیمی،1375،ص 64). سلیمان جعفری می‏گوید:«از امام علی(ع)شنیدم که فرمود: «در خانهء خویش اذان بگوی،تا شیطان از آن جا بگریزد و کودکان‏ نیز به آن ذکر آشنا شوند.»(عزیزی،1379،ج 2،ص 110). امام علی(ع) می‏فرمایند:«هرگاه کودک به حدی از رشد برسد و مقداری از قرآن را بخواند،به او نماز را بیاموزید.» (کرمیان زیارانی،1380،ص 172)

در حدیث دیگری به همین مضمون نقل است که امام‏ علی(ع)می‏فرمایند:«نماز بر کودک،زمانی که عقلش رسید لازم است.»(هءکرمیان زیارانی،1380،ص 172) امام صادق(ع)می‏فرمایند:«امام علی(ع)در خانهء خود اتاق متوسطی برای نماز خود اختصاص داده بودند.شب‏ها برای نماز خواندن طفل کوچکی را که نمی‏خوابید با خود به آن‏ اتاق برده،نماز می‏خواند.»(عزیزی،1379،ج 2،ص 111) امام صادق(ع)می‏فرمایند:هنگامی که کودک وضو را یاد می‏گیرد،خداوند پدر و مادرش را می‏آمرزد.(عزیزی،1379،ج 2، ص 111)

در مورد عدم سختگیری در عبادات و نماز روایات زیر نقل شده است:
«امام موسی کاظم(ع)در سنین کودکی در خدمت امام جعفر صادق(ع)(پدر ایشان)به نماز ایستاده بودند.اندیشمندی از اهالی شهر نزد آن حضرت بود و دید این فرزند به سوی در باز نماز می‏خواند که کراهت دارد،مسئله را از حضرت صادق پرسید،امام‏ فرمودند:«از خود کودک سؤال کنید.!آن اندیشمند رو به کودک‏ خردسال،یعنی امام کاظم(ع)کرد و عرض کرد:«چرا رو به در باز نماز می‏خوانید؟امام کاظم(ع)فرمود:«آن کسی که من به سوی‏ او نماز می‏خوانم از این در به من نزدیکتر است.»(نرم افزار جامع‏ احادیث نور،1383).

امام باقر(ع)از قول رسول اکرم(ص)می‏فرمایند:«اسلام‏ آیین محکم و استوار الهی است و دین سهل و خالی از مشقت‏ است.با مدارا در آن قدم بردارید و عبادت خدا را بر بندگان‏ خدا تحمیل نکنید و همانند سواری نباشید که مرکب خود را خسته و فرسوده می‏کند و در نتیجه نه راه سفر را پیمود و نه‏ مرکبش سالم مانده است.»(همان منبع).

به همین دلیل باید از طولانی کردن نماز کودکان و عبادات و نماز زیاد و طولانی و خسته‏کننده پرهیز کرد.(جمشیدی،1377) «حضرت سجاد(ع)کودکانشان را دستور می‏داد تا نماز مغرب و عشاء را با هم بخوانند و نماز و ظهر و عصر را نیز با هم‏ بخوانند و در مورد این که هر نمازی را در وقت فضیلت و مخصوص خودش بخوانند بر آنان سخت نمی‏گرفت.به آن‏ حضرت عرض شد:«آن‏ها نماز را در غیر وقت فضیلتش‏ می‏خوانند.»امام فرمود:«این کار برای آنان بهتر است از این‏ که بخوابند و نماز نخوانند.»(عزیزی،1379،ج 2،ص 112) امام صادق(ع)می‏فرمایند:«من جوان بودم و در عبادت اسکن‏ کوشش بسیاری می‏کردم.پدرم به من فرمود:«کم‏تر از این مقدار عبادت کن زیرا وقتی خداوند بنده‏ای را دوست دارد با عبادت کم‏ هم از او راضی می‏شود.(عزیزی،1379،ج 2،ص 106)

براساس احادیث ذکر شده باید قبل از 7 سالگی برخی‏ زمینه‏های لازم برای برپاداشتن نماز توسط کودکان را ایجاد کرد، مثلا ذکرها،شعارهای مهم اسلامی،حرکاتی مثل ایستادن ساده‏ رو به قبله،رکوع و سجود را می‏توان یاد داد تا گاه‏گاهی در کنار والدین تمرین کنند.به تدریج وقتی کودکان با این فریضه انس‏ گرفتند از 7 سالگی به بعد باید از آن‏ها خواست تا نماز بخوانند، اما در این فریضه نباید سخت‏گیری کرد،تا پایان 9 سالگی که‏ مؤاخذه به آن اضافه می‏شود.(باهنر،1378)

صورت عقلی گرفتن رفتار مذهبی از 7 سالگی است که‏ کودک می‏تواند مطالبی را بفهمد و از آن سر درآورد.قبل از این‏ سنین اغلب جنبهء احساسی و نشان دادن همراهی با والدین‏ و دیگران را دارد.(قائمی،1370) رؤایات زیر در مورد سن آموزش و نحوهء آموزش نماز است: در اسلام مسئلهء ارتباط با خدا به شکل غیر مستقیم از همان بدو تولد مورد تأکید قرار گرفته است،به طوری که پیامبر می‏فرماید: «هرکس که خداوند به او فرزندی داده است،در گوش راستش‏ اذان و در گوش چپ اقامه بگوید که عصمت و نگاهداری از شیطان رجیم است.»(عزیزی،1379،ج 1،ص 379)

امام صادق می‏فرمایند:«هنگامی که کودک به سن 3 سالگی‏ رسید او را وادار کنید که هفت مرتبه بگوید:لا اله الا اللّه و او را آزاد بگذارید.همین که 3 سال و هفت ماه و 20 روزه شد،دومین جمله یعنی‏ محمد رسول اللّه را یاد گرفته،7 مرتبه آن را تکرار کند.وقتی 4 ساله‏ شد،7 مرتبه صلوات بر پیامبر بفرستد،سپس او را آزاد بگذارید.در 5 سالگی دست چپ و راست را یادش دهید و وقتی آن را شناخت‏ او را در جهت قبله قرار داده،از او بخواهید که سجده کند.سپس او را آزاد بگذارید.در پایان 6 سالگی به او بگویید که نماز بگزارد و رکوع‏ و سجود را به او یاد دهید.در پایان 7 سالگی شستن دست‏ها و صورت را یادش دهید و به او بگویید که نماز بخواند.در پایان 9 سالگی نماز و وضو یادش دهید.»(عزیزی،1379،ج 2،ص 120) احادیث دیگری به همین مضمون از پیامبر اکرم(ص) (در مکارم الاخلاق و وسایل الشیعه)،امام صادق(ع)(در بحار،وسایل الشیعه و میزان الحکمه)و از امام باقر(ع)(در میزان الحکمه)ذکر شده است.